АЗ ТАЪРИХИ ШУЪБАИ ФАРҲАНГНИГОРӢ ВА ИСТИЛОҲОТ

Аз асноди маҳфуз дар бойгонии Шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот чунин бармеояд, ки ин шуъба ҳамчун бахши мустақили Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АМИТ аз ибтидои таъсиси Базаи Тоҷикистонии Академия илмҳои Иттиҳоди Шуравӣ аз соли 1932 фаъолият мекардааст. Дар солҳои 60 - 70-уми асри XX доираи фаъолияти Шуъба тавсеа пайдо карда, ҳайати кормандони он то ба 47 нафар мерасад. Мутобиқи мавзуоти таҳқиқ, баъдан Шуъбаи луғатҳо унвони Шуъбаи луғатсозӣ ва луғатшиносӣ ва сипас фарҳангнигорӣ ва истилоҳотро мегирад.

Дар солҳои 1944-1957 ходими калони илмӣ Я.И. Калонтаров, солҳои 1957-1959 профессор О. Ҷалолов, солҳои 1959-1961 номзади илми филология Л. Бухоризода ва тайи солҳои 1962-1986 доктори илми филология В.В. Капранов мудири Шуъбаи луғат буданд. Узви вобастаи АМИТ А. Маниёзов дар тӯли солҳои 1986-2000-ум ҳамзамон бо вазифаи директории институт роҳбарии Шуъбаи луғатро низ ба уҳда дошт. Аз соли 2000 дотсент А. Сангинов мудири Шуъбаи луғат таъин мегардад.

Аз соли 2009 то 2017 мудири шуъба д.и.ф. профессор Қосимов О., аз соли 2017 то нимаи аввали соли 2019 мудири шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот номзади илми филология Мирзоёров Ф. буданд. Аз соли 2019 то ба ҳол Назарзода С. д.и.ф. профессор узви вобастаи АМИТ ба ҳайси мудири шуъба фарҳангнигорӣ ва истилоҳот фаъолият дорад.

Дар соли 1929 Нашриёти давлатии Тоҷикистон бо супориши Комиссариати маорифи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба тартиб додани луғати дуҷилдаи русӣ-тоҷикӣ оғоз намуд, ки солҳои 1933-1934 зери таҳрири С. Айнӣ, С. Р. Ализода, А. Исмоилзода, Р. Ҳошимов, М. Юсуфов хар ду ҷилди ин луғат ба табъ расид. Соли 1946 ҷилди якуми «Луғати тоҷикӣ-русӣ» (ҳарфҳои А-Н) зери таҳрири умумии академик Е.Н. Павловский нашр гардид. Ба истиқболи бистумин солгарди таъсиси Ҷумхурии Тоҷикистон зери таҳрири А.П. Деҳотӣ ва Н.Н. Ершов «Луғати русӣ-тоҷикӣ» (45 ҳазор калима, Москва-Сталинобод, 1949) ва бахшида ба ҷашни бисту панҷ солагии Ҷумхурии Тоҷикистон зери таҳрири М.В. Раҳимӣ ва Л.В. Успенская «Луғати тоҷикӣ-русӣ» (40 ҳазор калима, Москва, 1954) ба табъ расид. Соли 1953 таълифи луғати тафсирии забони тоҷикӣ ба нақша гирифта шуд. Аммо аслан гирдоварӣ ва танзими маводи луғати тафсирӣ аз замони таъсиси Базаи АИ собиқ Иттиҳоди Шуравӣ дар Тоҷикистон ва Шуъбаи таъриху забоншиносӣ оғоз ёфта буд.

Ҳамин тариқ, таҳияи маводи ин луғат мутобиқи нақшаи илмии шуъба аз соли 1953 оғоз гардид, ки онро асноди бойгонии Институт собит мекунад.

Нахустин феҳристи осори адабӣ, таърихӣ ва илмие, ки онҳо ба ҳайси манбаъ истифода мешуданд, таҳия ва тасдиқ карда шуд.

Тавре, ки дар муқаддимаи «Фарҳанги забони тоҷикӣ» (Москва, 1969) омадааст, матлаб аз таълифи ин фарҳанг ёрӣ ба хонандагон ва омӯзандагони тоҷик дар мутолиаи адабиёти гузаштаи форсӣ-тоҷикӣ мебошад. Бинобар он калимаву ибораҳо дар фарҳанг аз осори асрҳои X то ибтидои асри XX интихоб ва бо овардани шоҳид аз адабиёти он адвор маънидод шудаанд.

Қабл аз нашри матни комили «Фарҳанги забони тоҷикӣ» таҳиягарон ду намунаи матни онро барои баррасӣ ва изҳори назари донишмандони дохилӣ ва хориҷӣ омода намуданд. Ин матни фарҳанг дар марказҳои ховаршиносии Москва ва Санкт- Петербург мавриди баррасӣ қарор гирифт.

Макети хафри «3» дар маҷлиси бахши эронии Институти забоншиносии собиқ Иттиҳоди Шуравӣ дар Москва (мудираш профессор В.С. Расторгуева) бо ширкати кормандони илмии Идораи луғатҳо ба забони халқҳои СССР-и Нашриёти давлатии луғатҳои хориҷӣ ва миллии СССР ва дар маҷлиси кафедараи филологияи эронии Донишгоҳи давлатии Санкт-Петербург (мудири он профессор А.Н. Болдирев) баррасӣ гардид. Аз ин сафари илмӣ таҳиягарони фарҳанг ба Шуроӣ илмии Институти забон ва адабиёти ба номи Рудакӣ гузориши муфассал пешниҳод намуданд.

Таҳиягарони фарҳанг дар маҷаллаҳои илмӣ дар бораи муҳтаво ва сохтори фарҳанги худ гузориш дода, аз андешаҳо ва машвараҳои ховаршиносони ҷаҳон дар такмили фарҳанг истифода карданд.

Таҳрири ниҳоии фарҳанг ба уҳдаи донишмандон академик М.Ш. Шукуров, профессор В.А. Капранов, номзади илми филология Раҳим Ҳошим ва узви вобастаи АН Тоҷикистон Н.А. Маъсумӣ вогузор гардид. Пас аз таҳрир фарҳанг соли 1969 дар ду ҷилд (208 ҷузъи чопӣ) дар нашриёти «Советская энсиклопедия»-и Москва ба табъ расид.

          Барои мураттибон, муҳаррирон ва барои ҳамаи онҳое, ки дар таҳияву нашри «Фарханги забони точикӣ» саҳм гузоштаанд, баландтарин баҳо ин баҳоест, ки Президенти Ҷумхурии Тодикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон додааст: «дар ин дар ҷаён (яъне ба маҷрои дуруст равон кардани инкишофи забони точикӣ дар карни XX) китоби дуҷилдаи «Фарханги забони точикӣ», ки маҳсули дастранҷи як зумра олимони забардасти мо буда, вале дар вақташ, мутаассифона, кадршиносӣ нашуд, нақши равшане бозид. Гуфтан мумкин аст, ки ин асар ба забони адабиёт, илм ва матбуоти кунунии тоҷик рангу дил ва руҳи тоза бахшид» (аз суханронии Президенти Ҷумхурии Тоҷикистон Эмомалӣ Рахмон дар мулоқот бо намояндагони зиёиёни мамлакат дар арафаи Наврӯзи соли 2001).

Пас аз нашри «Фарханги забони тоҷикӣ» се нафар аз кормандони илмии шуъбаи луғат - Р. Ҳошим, X. Рауфов ва А. Сангинов ба тартиб додани луғати тафсирии забони тоҷикии муосир (дар як ҷилд, тақрибан 125 ҷузъи таълифӣ) оғоз намуда, онро соли 1980 ба анҷом расониданд. Чун луғат аз ҷониби се нафар мураттиб гардида буд, дар интихоби калима ва тарзу тариқи тафсири он тафовути қобили мулоҳизае ба назар мерасид. Ба хотири ҳамгунсозии луғат мебоист як нафар аз муаллифон кори муҳарририи онро анҷом медод. Ба ҳамин далел луғат ба бойгонии шуъба супурда шуд. Соли 1990 маъмурияти Институт ба хотири ба чоп омода кардани ин луғат ҳайати илмиеро аз ҷумлаи узви вобастаи АМИТ шодравон Р. Ғаффоров, доктори илми филология, профессор Р. Ҳошим доктори илми филология Б. Тилавов, узви вобастаи АМИТ А. Маниёзов ва номзади илми филология, дотсент А. Сангинов таъсис дод. Чун аз замони таълифи луғат, яъне аз соли 1980 ба баъд дар сохти сиёсӣ ва иҷтимоии ҷумхурӣ дигаргуниҳои куллӣ руй доданд, ки ин тағйирот ба забон низ таъсир гузошт. Вале бештари ин тағйирот (ба шумули таҳрири нави имлои забони тоҷикӣ дар соли 1998) дар луғат акс наёфтаанд.

Бинобар ин, ҳангоми таҳияи «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» (2008) маводи он истифода гардид. Намунаҳои мисолҳои ҷамъоварда дар ин фарҳанг барои таҳияи «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» ҳамчун мавод ба тариқи интихобӣ истифода мешавад. Маълумот дар болраи ФТЗТ ва ФМЗТ дар даврони Истиқлол таҳияи фарҳангҳои тафсирӣ суръати тоза гирифт.

Фарҳангҳои тафсирӣ инъикосгари сарвати луғавии халқ ва яке аз муҳимтарин василаи боло бардоштани савияи забондониву забономӯзии аҳли ҷомеа мебошад. Ганҷинаи кохи баланду бегазанди сухан ва вожагони забони тоҷикӣ шумораи зиёди фарҳангу луғатномаҳои умумӣ ва тафсирии забон мебошад, ки теъдоди то ба ҳол маълумро донишмандон аз 200 то 250 китоб донистаанд.

Сайри таърихӣ ва густаришу такомули фарҳангнигорӣ дар забони тоҷикӣ аз тарафи муҳаққиқон ва донишмандони зиёде мавриди пажуҳиш ва таҳлил қарор гирифта, дар ин бора садҳо китобу ҳазорон мақола навишта шудааст, ки танҳо навиштани номи онҳо чанд ҷилд китоб хоҳад шуд. Дар шароити имрӯзии рушди фарҳангнигории ҷаҳон таҳияи фарҳангҳои умумии тафсирӣ ҳадафҳои мушаххаси илмиву амалӣ дорад. Таҳияи фарҳангҳои тафсирӣ ва умуман рушди фарҳангнигории тоҷик ҳамчун як бахши рушди забони тоҷикӣ дар даврони Истиқлол дар маркази таваҷҷуҳи Пешвои миллат Эмомалӣ Раҳмон қарор дорад.

Дар ин давра бо супориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар ҷашни Соли забони тоҷикӣ-соли 2008 аз тарафи Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» (дар ду ҷилд) ҳудуди 80 000 вожаву ибора) чоп шуд, ки дар таърихи фарҳангнигории тоҷик баъд аз «Фарҳанги забони тоҷикӣ» рӯйдоди муҳимме гардид. Ин фарҳанг фарҳанги мутавассит ва миёна буда, калимаву ибораҳо ва ибораҳои фразеологӣ бе овардани намуна аз осори адибону суханварон шарҳу тафсир гардидааст. Хусусиятҳои хоси таҳияи он инъикоси  вижагиҳои  умдаи забони тоҷикии адабии давраи классикӣ то садаи ХХ ва дар ин замина баҳрабардории фишурда аз «Фарҳанги забони тоҷикӣ» ва луғату фарҳангҳои давраи классикӣ бидуни овардани шоҳидҳо аз осори шоирон ва адибони давру замонаҳои гуногун, истифодаи васеъ аз комёбию дастовардҳои фарҳангсозону луғатнигорони ҳамзабонони хеш – Эрону Афғонистон ва дар ин замина интихоби луғату вожаҳои серистеъмоли барои ҳама фаҳмову муштарак аз фарҳангу луғатҳои ҳамзабононамон, интихоб ва истифодаи воҳидҳои луғавӣ аз забони тоҷикии муосир, аз ҷумла забони гуфтугӯйӣ, ки дар фарҳангу луғатҳои пешину қаблӣ сабт нашудаанд, мебошад.

Таҳияи ин фарҳанг қадами муҳимме барои омода кардани «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» гардид. Албатта, фарҳанг ҳам мисли корҳои бузурги дигар дар баробари қадршиносии меҳнату заҳмати таҳиягарон душманону бадхоҳони худро дорад. Аз ин рӯ, дар матбуоти даврии ғайрирасмӣ дар бораи ин фарҳанг сарусадоҳое баланд гардид. Муаллифони онҳо шахсоне буданд, ки аз тартиби таҳияи фарҳангҳо ва махсусан фарҳангҳои тафсирӣ огоҳии чандоне надоштанд. Дар бораи ҳусну қубҳи ин фарҳанг, ки албатта, дар чунин кори бузург ёфтани камбудиҳо амри ногузир аст, мутахассисони забоншинос ақидаҳои худро баён кардаанд, ки намунаи ақидаҳои танҳо чанд нафари онҳоро меорем. Доктори илми филология, профессор Маҷидов Ҳ., ки яке аз забоншиносони муътабар ва машҳури тоҷик буданд, унвони тақризи худро «Фарҳанги тафсирӣ чароғи ҳидояти ҳар соҳибзабон аст» номгузорӣ карда, дар бораи он чунин ишора мекунад: «Яке аз фазилатҳои назарраси дигари фарҳанг ҳамин аст, ки луғатнигорон кӯшидаанд, то ба он як миқдори калони калимаҳои аз истеъмол баромадаро, ки дар байни форсизабонони хориҷи кишвар мустаъмаланду мафҳуму ҳодисаҳои барои мардуми мо муҳимро ифода мекунанд, ҷой диҳанд. Ин иқдоми нек, бешубҳа, таркиби луғавии забони адабиамонро боз ҳам ғанитар намуда, иқтидори истеъмолии онро боло мебардорад.

Ҷиҳати басо назарраси дигари фарҳанг ҳамин аст, ки дар тафсири маъноии калимаҳо аз тартиботи рангину пуробуранги забонамон фаровон истифода шудааст. Дуруст аст, ки он на ҳама вақт аз рӯйи муқаррароти қабулшуда дар охири тафсир - баъд аз аломати ромб оварда мешавад. Таъбирот ва зарбулмасалу мақолҳоро муаллифони фарҳанг ҳамчун маводи тавзеҳдиҳандаи тафсир низ ба кор бурдаанд. Дар ҳар сурат бо кадом тарзе набошад, овардани чунин мавод ба раванди забономӯзии мардум, ба хусус ҷавонони толибилм бетаъсир намемонад».

Донишманди дигари тоҷик Юнусова Г. С. дар тақризи худ бо номи «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ ва нақши он дар байни фарҳангҳои тафсирии нави тоҷикӣ» оид ба ин фарҳанг чунин менависад: «Бурду бохти ин фарҳанг мавзӯи баҳси дигар аст ва мо онро ба вақти дигар вомегузорем, зеро арҷгузорию баҳои соҳибони забон нисбати ин фарҳанг якнаво нест ва муқарризон на ҳамеша назар ва бархӯрди воқеъбинона нисбати ин фарҳанг иброз кардаанд. Дар бораи бурду бохти ин фарҳанг дар сафаҳоти рӯзномаи «Озодагон» чанд тақриз ба нашр расидаанд, вале аз мутолиаи онҳо бармеояд, ки муаллифон аз таҳлили воқеъбинона ва илмӣ гурез намуда, бештар ба услуби ҳангомаҷӯӣ даст задаанд, ки боиси таассуф аст.

Бояд эътироф кард, ки мураттибону муҳаррирони «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» дар таҳия ва таснифи он аз дастоварду таҷоруби фарҳангнигории беш аз ҳазорсолаи форсу тоҷик, инчунин равияҳои пешгоми шуравӣ, Эрон ва Афғонистон дар таҳияи луғатнигории асри ХХ ҳамаҷониба ҳадафи баррасӣ ва омӯзиш қарор дода, дар мавриди зарурӣ ба онҳо такя намуда, чун сарчашмаи баҳрабардорӣ пазируфтаанд».

Соли 2007 дар таърихи фарҳангнигории забони мо соли махсус буд. Пеш аз ҳама, тадбирҳои мушаххасе, ки барои инкишофи забон аз тарафи Президенти кишвар, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон ба миён гузошта шуд, воқеан марҳилаи навро дар масъалаи омӯзиш ва таҳқиқи забони тоҷикӣ оғоз намуд ва бисёр монеаву мамониатҳои сунъиро дар ин замина барканор сохт. Ин пешниҳодҳо, ки масъалаҳои баргашт ба номгузории асили забони тоҷикӣ, таҳияи «Фарҳанги мукаммали забони адабии тоҷикӣ» ва «Энтсиклопедияи бузурги тоҷик»-ро дар бар мегирифт, дар мулоқот бо зиёиёни кишвар (20-уми марти соли 2007) аз тарафи Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ироа гардид ва мавриди дастгириву ҳамовозии тамоми мардуми тоҷик қарор гирифт.

Нахуст аз ҳама ҷамъоварии вожагони забон ва бо як меъёри вожанигорӣ таҳия ва пешниҳод кардани он дар шакли фарҳангҳои тафсирӣ зинаҳои муайянро дар бар мегирад. Чунин фарҳангҳо аз лиҳози ҳаҷм, андоза, мавод, тарзи таҳия ва фарогирии ҳадафҳо гуногун мешаванд. Таҳияи «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» аз рӯйи ҳаҷм, андоза ва маводи пешниҳодгардида дар таърихи фарҳангнигории Тоҷикистон бори аввал сурат гирифта, ҳадафи асосии он бароварда сохтани ниёзи қишрҳои мухталифи ҷомеаи мо дар истифодаи китобу навишта ва осори давраи классикии забони тоҷикӣ ва ҳам матну осори нависандагон ва адибону донишмандони муосири тоҷик мебошад.

Дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ ҷамъоварии маводи фарҳангҳои давраи классикӣ, осори нависандагон ва шоирони тоҷик, матнҳои илмӣ ва илмиву оммавӣ, матбуот ва лаҳҷаҳои гуногуни забони тоҷикӣ аз ибтидои садаи ХХ оғоз шуда то ба ҳол идома дорад. То ба имрӯз дар ганҷинаи ду шуъбаи Институт – шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот ва шуъбаи забон зиёда аз 4,5 миллион барга бо вожаҳои мисолдор аз осори давраҳои гуногуни рушди забони тоҷикӣ ҷамъоварӣ шудааст. Ҳадаф аз ҷамъоварии ин мавод пеш аз ҳама бунёди ганҷинаи вожагони забони тоҷикӣ (Бонки забон) бо фарогирии тамоми вожаҳои забони адабӣ ва лаҳҷаҳои забон бо овардани намунаҳои мисол-шоҳидҳо аз осори забонӣ мебошад. Барои анҷоми чунин як пажуҳиши муфассал ҷамъоварии фарҳангҳо, таҳияи феҳристи мукаммали он, тартиб додани маҷмӯаи баргаҳои хаттӣ ва компютерии вожагон (бо намунаҳо аз осори гузаштагон), таҳқиқи илмии ҷанбаҳои гуногуни фарҳангнигорӣ, таҳия ва нашри матни интиқодии фарҳангҳои пешин зарур аст. Анҷоми чунин як таҳқиқоти муфассалу бунёдӣ, замон ва вақти зиёдеро фаро гирифта, як маркази умумии таҳқиқи муқоисавии фарҳангҳои тоҷикиро тақозо менамояд, то як силсила масъалаҳои мубрами забоншиносӣ ва хусусан фарҳангнигории тоҷик баррасӣ гардад.

Таҳия ва нашри «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» яке аз зинаҳои анҷоми ин барномаи пажуҳишӣ мебошад. Мувофиқи супориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон дар мулоқот бо зиёиёни кишвар (моҳи марти соли 2007) кори «таҳияи фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ бо истифода аз таҷриба ва меъёрҳои «Фарҳангизабони тоҷикӣ» ва дигар луғатномаҳои мавҷудаи тоҷикӣ, дарӣ ва форсӣ соли 2008 дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакӣ оғоз гардид. Зарурати таҳияи ин фарҳанг дар суханронии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Ҷаноби Олӣ Эмомалӣ Раҳмон ҳангоми мулоқот бо зиёиёни кишвар 21 марти соли 2009 бори дигар ба таври зерин таъкид гардида буд. «Дар назди Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии Академияи илмҳо вазифаи таълифи «Фарҳанги тафсирии мукаммали забони тоҷикӣ» иборат аз 6 ҷилд гузошта шудааст ва табъу нашри он дар зарфи 5 соли наздик бояд ба анҷом расад». Лоиҳаи таҳияи ин фарҳанг дар шаш ҷилд соли 2008 тасдиқ ва маблағгузории он аз аввалисоли 2009 оғоз гардид.

Фарҳанги тафсирии мукаммали забони тоҷикӣ асосан дар заминаи се фарҳанг – «Фарҳанги забони тоҷикӣ» (1969), «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» (2008) ва «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» (2004-2006), ки дар онҳо таркиби луғавию сарвати фразеологии забони тоҷикӣ дар муддати 30-40 соли охир як андоза ҷамъ овардаву ба тартиб андохта шудааст ва инчунин дар асоси маводи ганҷинаи баргаҳои калимаҳои мисолдори шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот, ки дар тайи беш аз 70 соли  мавҷудияти Шуъба аз осори хаттии адабӣ ва илмии даврони гузашта ва аз асарҳои муосири адабиву илмии оммавӣ, аз нашрияҳои расмӣ ва матбуоти даврӣ интихоб ва ҷамъоварӣ гардидаанд, таълиф ёфтааст. Инчунин бо такя ба супориши Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба истифодаи сарчашмаҳои муосири фарҳангнигории кишварҳои ҳамзабон дар таҳияи ин фарҳанг аз маъхазҳои муътамади фарҳангнигории Эрону Афғонистон, махсусан аз фарҳангҳои «Луғатнома»-и Деҳхудо, «Фарҳанги бузурги сухан»-и Ҳасани Анварӣ, «Фарҳанги Муин»-и Муҳаммади Муин, «Фарҳанги Амид»-и Ҳасани Амид ва як силсила фарҳангу луғатномаҳои умумӣ ва соҳавӣ ба таври васеъ истифода шудааст. Ин фарҳанг дорои тақрибан 200 ҳазор калима ва таркибу ибораҳои тафсиршуда буда, аз ҷиҳати ҳаҷм тахминан 400 ҷузъи таълифиро ташкил медиҳад.

Ҷилди аввали «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» ҳарфи «А» бо фарогирии 11,5 ҳазор вожаву таркибҳо соли 2011 тибқи Нақшаи чорабиниҳои ҷашни 20-солагии Истиқлоли давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон (Қарори Ҳукумати ҶумҳурииТоҷикистон № 642 аз 31 декабри соли (2008) ба нашр расид.

Баъдан бо сабабҳои субъективӣ Лоиҳаи таҳияи «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» бо пешниҳоди роҳбарияти онвақтаи Институт ва бо дастгирии Раёсати Академияи илмҳо (Илолов М.И.) боздошта шуд ва танҳо соли 2017 бо дастгирии бевоситаи Раёсати АМИТ ва Президенти АМИТ академик Фарҳод Раҳимӣ дар шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот аз сар гирифта шуд. То ба ҳол чор ҷилди ин фарҳанг (ҳарфҳои А, Б, В, Г, Ғ ва Д) таҳия, ду ҷилди он чоп ва ду ҷилди дигари он ба нашр супорида шудааст. Ҷилди дувум, ҳарфи «Б» (13 ҳазор вожаву таркибҳо) дар рӯзҳои ҷашни 31-умин солгарди Истиқлоли давлатии ҶТ нашр шуд.

Ҳамин тариқ, баъд аз ёздаҳ соли нашри ҷилди аввал соли 2022 ҷилди дувуми он, ҳарфи «Б» бо 13 ҳазор вожаву таркибҳо нашр гардид. Дар ҳарду ҷилд аз захираи вожагони осори гузаштагони мо, Носири Хусрав, Рӯдакӣ, Ҳофиз, Саъдӣ, Ҷомӣ, Сайидо, Ҳилолӣ, Бедил, Дониш, инчунин аз осори давраи навини рушди забони тоҷкӣ Айниву Лоҳутиву Сотим Улуғзода, Турсунзода, Лоиқ Шералӣ, Бозор Собир, Абдулҳамид Самад, Аскар Ҳаким, Гулрухсор, Фарзона ва дигарон ба таври васеъ истифода шудааст.

Зарурати ба анҷом расидани кори таҳияи «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» рӯзи 27 сентябри соли 2022 дар вохурии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат бо аҳли маориф дар Донишкадаи давлатии забонҳои Тоҷикистон ба номи Сотим Улуғзода ба таври зерин бори дигар таъкид гардид: «Аз ин лиҳоз, ҳоло зарурати таҳияи луғати мукаммали забони тоҷикӣ бо фарогирии калимаҳои умумиистеъмолии рӯзмарра, яъне китоби рӯйи мизии ҳар як тоҷик ва алоқамандони омӯзиши ин забон пеш омадааст. Барои иҷрои корҳои зикршуда мо бояд шахсонеро, ки қобилият, маҳорат ва таҷрибаи таҳияи фарҳангномаҳоро доранд, дастгирӣ кунем ва сафи онҳоро зиёд гардонем».

Дар солҳои 50-60-уми асри XX гирдоварӣ, танзим ва омузиши фразеология ва паремиология на танҳо дар собиқ Иттиҳоди Шуравӣ, балки дар миқёси ҷаҳон таваҷҷуҳи олимонро ҷалб карда буд, ки Тоҷикистон аз он ҷумла истисно набуд, Дар Иттиҳоди Шуравӣ нахустин луғати тафсирии ибораҳои рехта дар Институти забон ва адабиёти ба номи Рӯдакии АИ Тоҷикистон нашр гардида буд, ки он ба калами узви вобастаи Академиям илмҳои Тоҷикистон М. Фозилов тааллуқ дошт. «Фарҳанги ибораҳои рехта» натиҷаи заҳмат ва ҷустуҷуҳои чандинсолаи устод М. Фозилов буда, дар он тақрибан хашт ҳазор ибораҳои рехтаи забони адабӣ гирдоварӣ ва тафсир ёфта буд.

Шуъбаи фарҳангнигорӣ ва истилоҳот аз замони таъсис ба тартиб ва нашри фарҳангҳои дузабонаи русӣ ба тоҷикӣ машғул буда, дар ин самт дар ҷумхурӣ ягона маркази илмӣ маҳсуб мешавад, ки инро маҳсули беш аз нимасраи ин шуъба ба хубӣ собит менамояд.

Чун бо гузашти замон луғати русӣ ба тоҷикии таҳрири А.П. Деҳотӣ ва Н.П. Ершов (нашри соли 1949) хеле нодир ва дастнорас гардида ва аз замони нашри он солҳои зиёд сипарӣ шуда буд, зарурати такмил ва нашри ин луғат пеш омад, ки онро тағйирот дар таркиби луғавии забони русӣ низ тақозо мекард. Бинобар ин, кормандони шуъба ба таҳияи «Луғати русӣ-тоҷикӣ» оғоз карданд.

Ходимони илмии шуъба ба тартиб додани луғати тоҷикӣ-русӣ оғоз карданд, ки он бо кушишу заҳмати В.А. Капранов, А. Отахонова, X,. Рауфов, М. Раҳимова, А. Халилов, С. Холматова, Р. Холмуъминова, Н, Холмуҳаммадов, В. Шарифов дар солҳои 1980-1985 анҷом ёфт. Луғати тоҷикӣ-русии мазкур солҳои 1986-1999 аз таҳрири илмӣ-назоратии М. Беҳбудӣ ва Ш. Собир ва сипас аъзои ҳайати таҳририя Н. Абдуллоев, В. А. Капранов, С. Каримов, С. Солеҳов, С. Холматова гузашта, дар огози соли 1993 ба матбуоти «Дониш»-и Академияи илмҳои Тоҷикистон супорида шуд. Пас аз ҳуруфчинӣ ва чопи чанд ҳарфи аввал бинобар мушкилоти молӣ дастнависи луғат ба Институт баргардонида шуда, чопи он қатъ гардид. Пас аз маблағгузории Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон барои соли 2003 такмил ва таҳрири ҷилди аввали Луғати тоҷикӣ ба русӣ (дар ҳайати С. Холматова, С. Солеҳов ва С. Каримов) соли 2006 ба нашр расид.

Ҷуз танзими луғатҳои дузабона Шуъбаи луғат чанд фархангхои таълифии истилохот, аз ҷумла луғатҳои русӣ - тоҷикии истилоҳоти физика (таҳияи М. Содиков), математика (X. Мухаҳммадиев), химия (Л. Раҷабов ва А. Раҳмонов), ботаника (М. Исмоилов), чуғрофия (X. Раҳматуллоев), зоология (А. Шукуров), астрономияро (Н. Абдуллоев) дар солҳои гуногун таҳия ва нашр кардааст. Ин луғатҳо барои пайдоиш ва ташаккули истилоҳоти илмӣ дар забони тоҷикӣ замина фароҳам овардаанд. Роҳбарияти шуъба ба хотири таҳия ва нашри фарҳангҳои дигар, аз қабили фарҳанги тоҷикӣ ва англисӣ, тоҷикӣ ба олмонӣ ва тоҷикӣ ба фаронсавӣ ба мутахассисони забонҳои хориҷии донишгоҳҳои ҷумҳурӣ низ ҳамкори дорад.

Осори адабӣ ва илмии Каҳрамони Тоҷикистон, устод Садриддин Айнӣ барои рушд ва такмили забони адабӣ нақш ва мақоми хос дорад. Аммо то ҳол луғати осори ин устоди сухан ба табъ нарасидааст. Бо ибтикори яке аз луғатшиносон Ҳафиз Рауфов як гурӯҳи муҳаққиқони шуъба ба таҳияи луғати осори С. Айнӣ оғоз карда буданд. Дар баробари захираи варақа - калимаҳои аз адабиёти классикии тоҷик интихобгардида дар шуъба барои таълифи луғати тафсирии забони ҳозираи тоҷикӣ захираи мавод аз осори бадеии адибони муосири тоҷик, асарҳои сиёсиву иҷтимоӣ, илмӣ, китобҳои дарсӣ, матбуоти даврӣ, тарҷумаи асарҳои адибони бузурги ҷахон ва ғ. ба вуҷуд оварда шуда буд, ки дар байни онҳо осори устод Айнӣ мавқеи муҳим дорад. Пас аз нашри 11 ҷилди «Куллиёт»-и С. Айнӣ (дар с. 1964) дар Шуъбаи луғат ба муқоисаи асарҳои қаблан чопшудаи С. Айнӣ пардохта, ҳам он тафовутҳоеро, ки дар нашрҳои ҷудогона ба назар мерасид, дубора гирдоварӣ намуданд. Пас аз анҷоми ин кор кормандони илмии шуъба Ҳ. Рауфов, Ҳ. Аҳадов А. А. Отахонова, М. Юсуфова, М. Шукурова, Ҳ. Турсунова, Ҳ. Мухаммадиева ва М. Собирова аз захираи луғати тафсирии забони тоҷикии муосир калимаҳои аз осори С. Айнӣ интихобшударо ҷудо карда, ба таҳияи луғати тафсирии осори устод Айнӣ оғоз карданд. Маҳсули нахустини кори дастаҷамъонаи онҳо ин нашри «Луғатномаи осори С. Айнй» буд, ки он ба муносибати ҷашни 100-солагии зодрӯзи устод ба табъ расид, ки 24 ҳазор калимаро дар бар мегирад.

Дар ҷараёни таҳияи луғати тафсирии осори С. Айнӣ мураттибон ба хулосае омаданд, ки ташхиси чандомади калимахо дар осори адиб яке аз омилҳои таҳкими появу бунёди илмию амалии луғати осори С. Айнӣ маҳсуб мешавад. Бо ин мақсад кормандони Шуъбаи луғат тамоми калимаҳои 11 ҷилди «Куллиёт»-и С. Айниро бо зикри ҷилд ва саҳифа гирдоварӣ намуданд, ки теьдоди онҳо тақрибан ба якуним миллион мерасад. Мутаассифона, ин кор бо оғози ҷанги шаҳрвандӣ нотамом монда, ҳангоми кӯчокӯчи Институт тартиби алифбоии ин захира ба куллӣ вайрон ва теъдоде аз он мавод аз байн рафт.

Пас аз фавти яке аз мураттибони асосӣ ва муҳаррири луғат - Ҳ. Рауфов кор дар болои ин луғат қать гардид. Ҳоло маводи «Луғати осори С. Айнӣ» дар бойгонии шуъба дар Институт нигаҳдорӣ шуда ва он бо фароҳам омадани имконоти мусоид метавонад идома ёбад ва ба нашр супурда шавад.

Яке аз самтҳои илмии фаъолияти шуъбаро таҳқиқи масъалаҳои гуногуни луғатшиносиву лугатнависӣ ташкил медиҳад. Дар омузишу таҳқиқи таърихи беш аз ҳазорсолаи фарҳангнависии форсу тоҷик муайян кардани макону мавқеъ ва саҳми ҳар як фарҳангномаи пешин дар рушди луғатшиносию луғатнигории мо дорои арзиши вижа мебошад. Ин масоил ҳамеша мавриди таваҷҷуҳи Шуъбаи луғат буда, дар ин бахш аз роҳи таълиф ва дифои рисолаҳои номзадиву докторӣ пажуҳишҳои арзишманд анҷом дода шудааст.

Дар бахши таҳқиқи фарҳангномаҳои куҳан дар мисоли «Луғати фурс»-и Асадии Тусӣ нахустин пажуҳиш дар илми луғатшиносии тоҷик бо номи В. А. Капранов марбут аст. Мавсуф пас аз дифои рисолаи номзадӣ мавзуи «Лексикографияи тоҷикӣ-форсӣ дар Ҳиндустон (асрҳои XVI-XIX)»-po соли 1974 ба ҳайси рисолаи докторӣ дифоъ кард. В.А. Капранов дар Шуъбаи луғат ва дар илми луғатшиносии тоҷик аз роҳи таҳқиқи фарҳангномаҳои куҳан як мактаби илмии махсусеро таъсис дод, ки рисолаҳои номзадии дифоъшуда далели ин гуфтаҳо мебошад. Таҳти роҳбарии В.А. Капранов тайи солҳои гуногун ходимони илмии шуъба Ҳ. Рауфов, Ҳ. Аҳадов, А. Отахонова, М. Собирова ва муаллимони мактабҳои олии ҷумхурӣ А. Насриддинов, Д. Баҳриддинов рисолаҳои номзадӣ таълиф ва дифоъ намуданд. Баъдан таҳти роҳбарии ходими пешбари илм Ҳ. Рауфов низ дар мавзуи луғатшиносӣ кормандони илмии шуъба М. Шукурова, Ҳ. Турсунова, А. Воҳидов таҳқиқот анҷом доданд. Бахши фразеология ва зарбулмасалшиносиро дар шуъба устод М. Фозилов сарварӣ мекарданд ва таҳти рохбарии эшон ходимони илмии шуъба М. Юсуфова дар бораи фразеологияи романи «Дохунда»-и С. Айнӣ, А. Сангинов дар бораи фарҳанги «Баҳори Аҷам», С. Усмонова оид ба лексикаи бофандагию дузандагӣ, Ҳ. Муҳаммадиева дар бораи лексикаи ошпазию қаннодӣ, Н. Абдуллоев роҷеъ ба истилоҳоти астрономия рисолаҳои номзадӣ дифоъ карданд. М. Фозилов дар соли 1976 дар заминаи «Фарҳанги зарбулмасал, мақол ва афоризмҳои тоҷикию форсӣ» (Душанбе, д. 1, 1975 ва д. 2, 1977) фишурдаи рисолаи докторие ба нашр расонид, аммо бо сабабҳои номаълум ин рисола дифоъ нашуд. Дар тарбияи муҳаққиқони забоншинос Раҳим Ҳошим, Т. Зехнӣ, С. Ҷ. Арзуманов, доктори илми филология, профессор Н. Шарофов саҳми назаррас гузоштаанд. Таҳти роҳбарии онҳо даҳҳо ҷавонон тарбия ёфта ва рисолаҳои илмӣ дифоъ карданд. Аз байни онон ходими пешбари илмии шуъба С. Холматова, ки роҳбарии мавзӯи луғатҳои дузабонаро ба ӯҳда дорад, дар тарбияи забоншииосони тоҷик саҳми арзандае мегузорад. Таҳти роҳбарии мавсуф то кунун 5 нафар рисолаҳои номзадӣ дифоъ кардаанд.

Кормандони шуъбаи луғат ҷуз кори таълифи фарҳангҳо дар таълифи китобҳои дарсӣ ва дигар воситаҳои таълимӣ барои мактабҳои ҷумхурӣ саҳми арзанда доранд. Аз ҷумла, «Забони тоҷикӣ» -и М. Фозилов то дар қайди хаёт будани муаллиф зиёда аз 20 сол ба ҳайси китоби дарсии синфи чорум барои саводнок кардани насли наврас истифода мешуд. С. Ҷ. Арзуманов. В. А. Капранов ва Ҳ. Рауфов дар навиштани китоби дарсии «Забони адабии ҳозираи тоҷик» барои факултаҳои филологияи тоҷики мактабҳои олӣ иштирок кардаанд. Китобҳои дарсӣ, худомӯз ва саводомузии «Забони тоҷикӣ»-и барои русзабонҳо таълифнамудаи Раҳим Ҳошим (с. 1930), С. Ч. Арзуманов, О. Ҷалолов ва А. Сангинов дар омӯхтани забони тоҷикӣ хамчун дастур истифода бурда мешавад. Се нашри китоби «Муҳовараи русӣ-тоҷикӣ» ва «700 ибораи фразеологии забони русӣ ба тоҷикӣ» -и С. Солеҳов ва «Луғати ихтисороти русӣ ба тоҷикӣ»-и С. Холматова то имрӯз мавриди истифодаи хонандагон қарор дорад.

Дар шуъбаи луғат бо мақсади таълифи луғати тафсирии забони тоҷикӣ аз соли 1953 кори гирдоварии мавод аз осори гуногуни куҳан то асри XX оғоз шуда буд. Дар гирдоварии мавод кормандони шуъба ва асосан тартибдиҳандагони фарҳанг Т. Зеҳнӣ, И. Ализода, В.А. Капранов, Ҳ. Рауфов, Ҳ. Муҳсинзода, М. Азизӣ-Мешкин, А. Нуров, А. Сангинов, А. Воҳидов, Ҳ. Зоҳидов, Қозӣ Ризо, И. Байрамзода машғул буданд. Ҳамчунин дар гирдоварии мавод номзади илми фалсафа М. Ҷоҳид ва зиёиёни куҳансол аз шаҳру ноҳияҳои Тоҷикистон ва Узбекистон мисли Бобо Раҷабов, М. Дадашев, А. Юсуфӣ, М. Ашурмуҳаммадов, М. Даъфаров, О. Розиев, Р. Нурмуҳаммадов, Т. Мақсудов (Душанбе), Ҳ. Ҳодизода, М. Солеҳов (Қорӣ Масеҳои Тамҳид), Н. Валихоҷаев, А. Азизов (Ҷомеъ), А. Эгамбердиев (Самарқанд), Т. Ёрматов (Конибодом), Қ. Муҳиддинов (Тошканд) ёрӣ расондаанд. Барои чигунагии суръати кори гирдоварӣ кофист, ки ин чанд рақамро зикр намоем: Аз соли 1953 то 1958 ба захираи адабиёти классикии Шуъбаи луғат 96 000 варақа - вожа ворид гардида бошад, теъдоди он соли 1962 ба 436,537 ва дар соли хатми таълифи фарҳанг ба 700,000 варақа-калима расида буд.

          Бо заҳмати кормандони шуъба Ҳ. Рауфов, М. Ҳайдарова (мутасаддии танзим ва ҳифзу нигаҳдори захираҳо), С. Мухторова, Ҳ. Турсунова, М. Шукурова, А. Отахонова, М. Юсуфова, Ҳ. Мухаммадиева, С. Усмонова, М. Собирова, А. Маниёзова, А. Воҳидов, Ҳ. Аҳадов, М. Раҳимова, Ҳ. Бурҳонова, С. Азизӣ-Мешкин, Р. Гайворонский, Р. Исмоилова, 3. Шодиев, Ш. Камолов, Н. Наимов, М.Саидов, Г. Набиева, М. Мирбобоев, Р. Абдуллоев ва дигарон, ки муддатҳои гуногун дар шуъба кор карданд, ки имконпазир гашт, ки миқдори варақа-калимаҳои мунтахаб аз сарчашмаҳои адабӣ, илмии оммавӣ ва матбуоти даврӣ дар соли 1990 ба зиёда аз 2 миллион расонида шавад.

          Ғайр аз ду захираи асосии мазкур дар Шуъбаи луғат захираҳои бисёр нодири ибораҳои фразеологӣ ва зарбулмасалу мақолҳои узви вобастаи АИ Тоҷикистон М. Фозилов мавҷуд аст. Захираи аввалӣ ибораҳои рехтаи забони ҳозираи тоҷикро дар бар мегирад, ки устод М. Фозилов дар тӯли чор сол аз асарҳои то ибтидои солҳои 60-уми асри XX офаридаи адибони муосири тоҷик ва аз матбуоти даврӣ дастчин намуданд. Маводи ин захира асоси «Фарҳани ибораҳои рехта»-и эшонро ташкил додааст. Захираи сонӣ ин ганҷинаи беназири зарбулмасал ва мақолҳое мебошанд, ки устод М. Фозилов чун ғавоси баҳри бекарони дурдонаҳои назму насри ба эшон дастраси асрҳои гузашта ва муосири адибони форсу тоҷик яккачин карда ва дар заминаи ин захира «Фарҳанги зарбулмасал, мақол ва афоризмҳои тоҷикию форсӣ»-ро тартиб додаанд. Ҷамъоварии баргаҳо минбаъд низ идома ёфта ҳоло дар шуъба зиёда 4,5 млн барга аз осори гуногуни гузаштагони муосири адаби ҷамъовари шудааст.

          Ва ниҳоят, тақрибан якуним миллион калимаҳои аз осори мунташираи С. Айнӣ, ки бо мақсади муайян кардани чандомади калимаҳои асосӣ ба варақчаҳо кӯчонида шуда буданд, захираи хоси шуъбаи луғатро ташкил медиҳад.

          Ҳамаи хазинаҳои мазкур бинобар ба таъмир дода шудани бинои Институт дар хиёбони Рӯдакӣ аввал ба биное дар кӯчаи Лоҳутии пойтахт ва сипас дар соли 1992 ба тавассути қувваҳои низомӣ ба анборҳои паси бинои Раёсати АИ ҶТ оварда рехта шуда буданд. Ҳамаи хазинаҳои Шуъбаи луғатҳо баъд аз итмоми таъмиру тармими чандсола моҳи августи соли 1998 ба бинои аслии Институт кӯчонида шуданд. Чун тамоми маводи ба анбор рехта дар тули зиёда аз 6 сол дар таги по титу парешон, дар даруни чангу хок ва қисме аз таъсири барфу борон мағор баста мехобиданд, пас аз кӯчонида овардан ба хонаҳои мувофиқу муносиби барои Шуъбаи луғат тахсисдодаи маъмурияти Институт кори шуъба аз рӯйи мавзуъ ва мазмун тартиб ёфта ба гурӯҳҳо ҷудо кардани маводи захираҳо ва сипас ақаллан аз рӯйи тартиби ҳарфҳои берунӣ (яъне ҳарфҳои аввал) ба низом дароварда шуд. Захираи Шуъбаи луғатҳо на фақат заминаи муътамади илмӣ барои таълифи фарҳангномаҳо ба шумор меравад, балки метавонад ҳамчун сарчашмаи таҳқиқотҳои муҳим ва гуногуни вожашиносӣ хизмат кунад.

Соли 2006 «Фарҳанги тоҷикӣ ба русӣ» аз тарафи Д. Саймиддинов, С.Д. Холматова ва С. Каримов таҳия гашта, тавассути нашриёти «Дониш» иборат аз ду ҷилд аз чоп баромад. Сипас «Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ» дар ду ҷилд соли 2008 дар таълифу таснифи С. Назарзода, А. Сангинов, М. Султонов, С. Каримов, О. Қосимов ва С. Матробов ба табъ расид. Иштирокдорони таҳрир ва такмили аввал: С. Назарзода, А. Сангинов, А. Маниёзов, С. Каримов, М. Ҳ. Султон, О. Қосимов, С. Матробов, С. Сабзаев. Иштирокдорони таҳрири ниҳоӣ: С. Назарзода, С. Каримов, М. Ҳ. Султон, А. Сангинов; Таҳрири назоратӣ: Қодиров Ғ, Холматова С., Каримов С., Файзиев ва дигарон буданд.

Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ беш аз 80 000  вожаву ибора ва таркиботи забонро фаро гирифта, аз лиҳози сохтор калимоту таркиб ва истилоҳоти ҳам давраи классик ва ҳам муосири рушди забонро дар бар мегирад. Дар охири фарҳанг мифтоҳи арабӣ замима шудааст.

Тасҳеҳоти фарҳанро И. Мискинов, С. Зарафшонӣ, Ч. Назаршоева, С. Некбахтшоева, Г. Усмонова, О. Мирзоева анҷом додаанд. Мифтоҳи арабии онро Фирӯз Набавӣ ва Илҳом Мискинов таҳия намуданд.  

Соли 2010 «Фарҳанги мукаммали забони тоҷикӣ» таҳти роҳбарии Назарзода С. нашр гардид. Таҳиягарон ва мураттибони ҳарфи «А» Назарзода С., Каримов С., Файзиев С. буда, дар ҷамъоварии мавод ва таҳриру тасҳеҳи аввал Раҳмонов Р., Одинаев Н., Дӯстов Ҳ., Мискинов И., Сангов И. саҳм гирифтанд. Дар таҳрири фарҳанг (ҷилди I) Д. Саймиддинов узви вобастаи АИ ҶТ, д.и.ф. М.Ҳ.Султон бевосита иштирок намуданд. Таҳриру тасҳеҳи ниҳоӣ ва таҳрири назоратӣ аз ҷониби С. Назарзода, М.Ҳ.Султон, С. Каримов, С. Файзиев, Н. Одинаев, З. Холназарова, И. Мискинов ва Г. Усмонова анҷом дода шуд.

Кори ҷамъоварии мавод, баргаҳои Ганҷинаи луғат ва навиштани мисолҳо асосан аз ҷониби худи кормандони Шуъбаи фарҳангнигорӣ сурат гирифт. Инчунин ба онҳо ҳамкорон Маликова А., Усмонова Г., Ҳошимова Х., Некбахтшоева С., Муҳаммадхоҷаева Р., Сиддиқова З., Давлатова М., Қодирова Г., Салимова Ш., Соатова М. ва Раҳимова Х. дар чопи компютерӣ ва танзими маводди фарҳанг кумак карданд.

Соли 2017 «Фарҳанги русӣ-тоҷикӣ» (ҷилди 1), мураттибон Холматова С., М.Ҳ.Султон ва Каримов С. ба табъ расид. Муаллифон: Холматова С.Д., Холназарова З.М.,  Қосимов О.Х., Раҳмонова Н.Ш., Каримов С.А., Одинаев Н.С. Муҳаррирон: Холматова С.Д.,  Холназарова З.М.,  Султонов М.Б., Қосимов О.Х., Каримов С.А. Файзиев С. Муҳаррирони илмиву назоратӣ: Азизқулов Ҷ.А., Носиров С.М.  Мусаҳҳеҳон: Абдуллоева З.Ф., Давлатов Ҷ.С., Мискинов И.П. Ҳуруфчинон: Муҳаммадхоҷаева Р., Усмонова Г., Раҷабова С., Шарипова Г., Норова М. Муқарризон: д.и.ф. Ҷӯраев Ғ., н.и.ф. Кабиров Ш., н.и.ф. Мирзоев С., н.и.ф. Каримов Н. мебошанд. 

Айни ҳол шуъба ба таҳия ва тадвини «Фарҳанги русӣ ба тоҷикӣ» (ҷ.2-3), «Фарҳанги мукамали забони тоҷикӣ» (ҷ. 3-12) ва дигар фарҳангҳои хурду мутавассит, ба нашр омода кардани як қатор фарҳангҳои классикӣ, инҷунин такмили фонди захиравии шуъба машғул аст.