تاریخ شعبۀ فلکلور
تأسیس شعبۀ فلکلور. پس از فراهم آمدن شرایط انستیتوی زبان و ادبیات ضرورت تأسیس بخش مستقل فلکلور را به میان گذاشت و با فرمان شماره 30 از تاریخ 29 مارس سال 1958 بخش فلکلور و شیو‌شناسی تأسیس داده شده، نامزد علم فیلولوژی رجب امان‌اف مدیر آن تعیین گردید. هنگام تأسیس بخش فلکلور در هیئت آن س. نارمت اف، ف. ذهنی یوا و ب. شیرمحمداف کار می‌کردند. ماه ژوئن همان سال پس از دو ماه تأسیس ختم‌کردگان شعبۀ تاریخ و فیلولوژی دانشگاه دولتی تاجیکستان ر. احمداف و م. خال اف با راه‌خط دانشگاه در این بخش پذیرفته شدند. سپس به شعبه رحمت اف ه. (1959-1972)، ا. صوفی یف (1958-1965)، س. فتح‌الله‌اف (1960)، ن. شکرممداف (1960-1967)، ق. حسام اف (1960-1989)، گ. رحمت آوا (1960-1989)، ن. الغ‌زاده (1960-1992)، د. عابداف (1961)، ف. مراداف (1961)، ت. نعمت‌اف (1961-1967)، ا. نظرآوا (1961-1982)، ب. تیلواف (1961)، ج. ربیع‌اف (1962-1992)، ر. شیرین آوا (1962-1967)، س. مهدی یف (1961-1982)، ا. گ. لیوین (1965-1974)، ک. اخمداف (1968-1974)، ش. عمرآوا (1978)، م. میرزایوا (1965-1992)، د. محکم آوا (1982-1990)، م. لطیف اف (1986-1992)، ش. میرزایوا (1989-1992) به کار آمدند. سال 1969 در شعبه 27 نفر، از جمله چار نفر کارمند کلان علمی، 15 نفر کارمند خرد علمی، 3 نفر لبارنت کلان، 5 نفر لبارنت و 1 نفر اسپیرنت بودند. از جملۀ شخصانی، که یک مدت در شعبۀ فلکلور کار و فعالیت نموده‌اند، ش. میرزایوا، د. یتیم اف، س. مقصودآوا و ن.و. ایوان آوا بودند.
مواد گردآوردشده صرورت تأسیس فاند (آرشیو) فلکلور را تقاضا نمود. اول به این گنجینۀ آثار مردمی س. نارمت اف، م. خال اف و بعداً ق. حسام اف سرپرستی می‌کردند. از سال 1962 مراداف مدیری فاند را به دوش دارد که با غمخواری و سیع و تلاش او این گنجینه در سال های ناآرامی بدون آسیب محفوظ ماند. شعبه ضرورت به طور ویدیایی و اودیایی آموختن ایجادیات شفاهی خلق تاجیک را به اعتبار گرفته، هنوز از سال های 1958-1959 و بعد متخصص ورزیدۀ ساحۀ دستگاه های اودیای و ویدیویی ا. شورتس را به کار جلب نمود.
پس از تأسیس شعبه و جلب کارمندان جوان هر سال دو سه گروه هیئت فلکلورشناسان به محل ها رفته، نمونه‌های گوناگون ایجادیات شفاهی خلق را جمع می‌نمودند. هیئت های کاری علمی به شهر و نواحی تاجیک‌نشین آسیای مرکزی نیز سفرهای خدمتی کرده، آثار ارزشمندی را از فلکلور تاجیکان برون‌مرزی گردآوری و تحقیق کرده‌اند. سال 1958 ماه های ژوئیه-آگوست به ناحیۀ اشت گروه فلکلورشناسان ر. امان‌اف (سرور)، ر. احمداف، م. خال اف و ت. اسرائیل آوا کاوش های فرهنگی گذرانیدند. آنها در دیهه‌های اشت و پانغاز شده، نمونه‌های آثار خلقی را گرد آوردند. سال 1959 یک هیئت فلکلورشناسان به شهر سمرقند و ناحیه‌های اطراف آن- فاریش و نورتا به مدت سه ماه سفر کرده بود که در آن ب. شیرمحمداف (راهبر) ف. ذهنی یوا، م. هادی یوا و ر. احمداف شامل بودند.
تا سال 1965 چنین سفرهای فلکلوری به ولایت های بخارا، قشقه‌دریا، فرغانه و سرخندریای ازبکستان تأسیس داده می‌شد که این مواد گنجینۀ فاند فلکلور تاجیک را خیلی غنی گردانید. در خود ولایت خودمختار کوهستان بدخشان از سال های 1960 تا 1964 با راهبری ن. شکرممداف چندین سفر علمی سازمان داده شده بود و در نتیجۀ آثار شفاهی مردمان بدخشان گردآوری و به گنجینۀ شعبه وارد کرده شد.
بعد چاپ مراجعت‌نامه و به کار پذیرفته شدن کارمندان علمی از محل های گوناگون هر سال دو یا سه ایکسپیدیتسیه‌های فلکلوری به محل های مختلف تاجیکستان و تاجیک‌نشین ازبکستان صورت می‌گرفتند. برای این که سهم هر یک کارمند علمی به این کار خیر روشن شود، ما ضرور دانستیم که آنها را این جا قید نماییم. از جمله سال 1960 به ولایت بخارا ب. شیرمحمداف (راهبر)، ر. احمداف، س. احرارآوا، ت. اسرائیل آوا و ه.ا. شورتس؛ به وادی وخش سال 1960 ر. امان‌اف (راهبر)، ب. شیرمحمداف، ت. اسرائیل آوا، خ. آته‌خان‌آوا و ه.ا. شورتس؛ سال 1959 ب. شیرمحمداف (راهبر) د. عابداف، ه. رحمت اف، س. مرگن اف، ت. اسرائیل آوا به دیهه‌های درۀ ناحیۀ ورزاب؛ سال 1960 ه. رحمتاف (راهبر)، ت. اسرائیل آوا و ف. ذهنی یوا به ناحیه‌های ورزاب و حصار؛ تیره‌ماه سال 1960 ر. احمداف (راهبر)، ه. رحمت اف به ولایت قشقه‌دریا، سال های 1958-1961. ر. قادراف به ولایت قشقه‌دریا، سال 1962 ف. مراداف (راهبر)، س. امین آوا و م. میرکمال آوا به خاولینگ و دنغره؛ سال 1966 به ولایت سرخندریا و قشقه‌دریا ب. شیرمحمداف (راهبر)، د. عابداف، ر. احمداف، ب. تیلواف و س. مهدی یف؛ سال 1967 د. عابداف (راهبر)، س. نظراف و ج. ربیع‌اف به کانی‌بادام و اسفره؛ سال 1962 ف. مراداف (راهبر)، س. امین آوا و م. میرکمال آوا به کولاب، خاولینگ و دنغره؛ سال 1979 د. عابداف (راهبر)، یتیم اف به غرم و تاجیک‌‌آباد؛ سال 1982 ق. حسام اف (راهبر)، ف. مراداف، ش. عمرآوا، م. اعظم آوا و د. محکم آوا به جرگتال و تاجیک‌‌آباد، سال 1983 ر. احمداف (راهبر)، م. لطیف اف و ش. عمرآوا به رامیت و گردو نواحی آن؛ سال 1984 ر. احمداف (راهبر)، ر. قادراف و س. فتح‌الله‌اف به ولایت قشقه‌دریا؛ سال 1977 ب. شیرمحمداف (راهبر)، ر. احمداف به ناحیۀ فاریش ولایت جیزخ جمهوری ازبکستان؛ سال 1979 د. عابداف (راهبر)، ج. ربیع‌اف به پنجکینت؛ سال 1986 ش. عمرآوا به بلجوان؛ سال 1991، ت. اسرائیل آوا و خ. وزیر آوه به درواز و ونج به سفرهای خدمتی رفته، مواد فلکلوری گرد آورده‌اند. هنگامی که سخن از گردآوری ایجادیات شفاهی خلق می‌رود، نباید خذمت س. فتح الله یف را فراموش کرد. او زیاده از یک سال سال های 1960-1961 به قُرغان‌تپّه همراه گورغولی سرای زبردست حق‌نظر کبود شده، از او 33 داستان را ثبت نموده است و از دو داستانس را رحیم‌اف کریم از مؤمن‌‌آباد، علی‌اف سیدعلی از دنغره یکجایه با «گورغولی» حق‌نظر کبود 200 هزار مصرع داستان اپاس قهرمانی خلق تاجیک را ثبت نموده، به «گنجینۀ فلکلور به نام آکادمیسین رجب امان‌اف» سپاریده است.
گردآوری و تحقیق فلکلور ولایت کولاب، گروه ناحیه‌های غرم (رشت)، ولایت خودمختار بدخشان کوهی، وادی های وخش و حصار، فلکلور تاجیکان ولایتهای سمرقند، بخارا، فرغانه، نمنگان، قشقه‌دریا، سرخندریا و اینچنین تاجیکان افغانستان.
تأسیس بایگانی آثار فلکلور تاجیک. تأسیس بخش بیبلوگرافی، بخش ثبت آواز.
بعد چنین چاره‌بینی ها و تألیف دستور عاید به گردآوری فلکلور تا سال 1965 در گنجینۀ فلکلور انستیتو که آن را با نام های «فاند فلکلور تاجیک»، «فاند ادبیات شفاهی تاجیک»، «ذخیرۀ دستنویس های فلکلور تاجیک» نام می‌برند، مواد فراوانی گردآوری شده است. مواد این گنجینه به زبان های تاجیکی، ازبکی و قسمی به زبان روسی می‌باشد. مواد با حروف عربی، لاتینی و سریلیک ثبت گردیده است. در این گنجینه بخش فلکلور تاجیکان افغانستان و ایران نیز موجودند. اینچنین فاند پروفسور زگوراف نیز شامل است که او مواد را سال های-30 در محبس از تاجیکان محبوس گرد آورده است.
سال 1965 شعبه تهیه و چاپ کلیات فلکلور تاجیک را در 20 جلد پیشنهاد کرد. به این مقصد برای آموختن تجربۀ فلکلورشناسان روس و جمهوری های نزد بلتیک دو نفر کارکنان شعبه م. م. یویچ و ه. رحمتاف به سفر خدمتی فرستاده شدند. آنها در لنینگراد با یکی از فلکلورشناسان باتجربه اسیدار هیماویچ لیوین ملاقات نموده، در مورد تنظیم «کلیات فلکلور تاجیک» مشوره کردند. اسیدار هیماویچ لیوین آخر سال 1965 به دوشنبه دعوت کرده شد.
با مشورۀ وی مسئلۀ تنظیم مواد فاند فلکلور آغاز گردید که در این کار بیشتر کارمندان شعبه شرکت نمودند. همین طریق، فاند در اساس شیوه و اصول نو علمی ترتیب و تنظیم کرده شد. طبق این اصول همه ذخیرۀ دستخط های فلکلور تاجیک توسط نومیرتار-ماشین رقم‌گذار رقم‌گذاری کرده شد.
هر یک ژانر فلکلوری در ورقه‌های فاند با نشانه‌های ف.ف.1، ف.ف.2، ف.ف.3، اشاره گردیده است. ادامه اثرهای فلکلوری فاند از ف.ب. 1 شروع شده، تا به ف.ب.2 رسیده است.
پس از انجام این کارها تنظیم فهرست ژانرهای فلکلوری پیش آمد. کارمندان علمی شعبه در هیئت زیرین بود: ر. امان‌اف، ب. تیلواف، ب. شیرمحمداف، ا. عظیم اف، ف. ذهنی یوا، ر. احمداف، س. نارمت اف، س. مهدی یف، د. عابداف، ج. ربیع‌اف، ف. مراداف، ه. رحمت اف، ن. الغ‌زاده، ق. حسام اف، س. فتح‌الله‌اف، ن. شکرممداف، ه.ا. شورتس، م. م. یویچ، ت. اسرائیل آوا، ر. شیرین آوا، ز. عبیدآوا، م. حبیب آوا، م. میرزایوا، ن. مرداناف (اسپیرنت شعبه).
به گروه نثرشناسان که به این بخش پژوهش م. م. یویچ سروری می‌نمود، د. عابداف، ج. ربیع‌اف و س. مهدی یف شامل بودند. آنها در مرحلۀ اوّل تنظیم به تهیۀ کلیات که سال های 1966-1970 را در بر می‌گرفت، با اصول نو به چاپ آماده نمودن افسانه‌ها را در بارۀ حیوانات آماده نمودند، که آن سال 1981 از جانب نشریات ادبیات شرق در مسکو به طبع رسید. تنظیمگران این کلیات ا. لیوین، ج. ربیع‌اف و میرره یویچ بودند. در جلد اوّل کلیات مثل و افسانه‌ها در بارۀ حیوانات جای داده شده است.
اسیدار لیوین در پیشگفتار این کلیات راجع به ماهیت آن نظریۀ ژانر افسانه، تاریخ جمع‌آوری افسانه‌ها در بارۀ حیوانات در مقیاس جهان، نظریه‌های گینیرتیوی، جغرافی و تاریخ، سوسیالاگی، فلسفۀ مثل، بدیعیت آن، ریپیرتور کلیات و کتابنامۀ این ژانر در علم جهانی تفصیلات جالب بیان داشته است. به جلد اوّل کلیات فلکلور تاجیک عالمان افسان‌شناس جهان نیز تقریض های مثبت نوشته بودند.
گروه سرودشناسان که به آن ب. شیرمحمداف (راهبر)، ر. احمداف، ف. ذهنی یوا و س. فتح‌الله‌اف و سانیتر به این گروه ش. عمرآوا شامل گردید، در دورۀ دوم کار تنظیم کلیات (در 15 جلد)، شامل بودند (سال های 1981-1996). اینچنین از جانب این گروه جلدهای «سرودهای جشن عروسی». «سرودهای موسمی و کار و محنت» و «سرودهای بچگانه» کلیات فلکلور تاجیک آماده شده بود که این جلدها در نشریات «دانش» باید چاپ می‌شدند.
گروه نثرشناسان، تحت راهبری م. ل. یویچ در هیئت د. عابداف، ج. ربیع‌اف و س. مهدی یف به کار تنظیم جلدهای کلیات نثر خلقی آغاز نمودند. جز تنظیم کلیات عالمان این گروه کارهای تدقیقاتی خود را پیش بردند. با سروری و رهنمایی ا. ه. لیوین م. م. یویچ در موضوع «افسانه‌های تاجیکی در بارۀ حیوانات» و ج. ربیع‌اف «تصنیف ماهیت واسطه‌های روایتی در نثر خلقی تاجیک» رساله‌های نامزدی دفاع نمودند.
اینچنین از این گروه د. عابداف در موضوع «افسانه‌های هجوی میشی تاجیکی» رسالۀ نامزدی نوشته دفاع نمود که آن سال 1978 به طبع رسید.
شعبۀ فلکلور با دانشمندان فلکلورشناس جمهوری اسلامی ایران، دولت اسلامی افغانستان همکاری علمی دارد. فلکلورشناسان 5 جلد کتاب های شعبه را به خطی فارسی برگردان کرده، به نشریات سیرنفوذ ایران «سروش» طبق قرارداد فرستادند که آنها سال های نزدیک چاپ خواهند شد. اثر و مجموعه‌های فلکلوری تألیف و ترتیب دادۀ عالمان تاجیک ر. امان‌اف، د. عابداف، ر. احمداف، س. فتح‌الله‌اف، ب. تیلواف، ف. مراداف، ش. عمرآوا و روشن رحمانی از طریق نشریه‌های گوناگون ایران از چاپ برآمده‌اند و بعضی شان در عرفۀ چاپند.
در آخر عصر 20 و ابتدای عصر 21 نشر فلکلور رشت، اوراتپه، ولایت قشقه‌دریا، دنغره، بخارا، ایران، افغانستان، بدخشان، کولاب، راغون همچنین تکمیل ذخیرۀ شعبۀ فلکلور تدقیق پیوستگی مسئله‌های پااتیکه و سبک بدیعی ایجادیات مردم در شعبۀ فلکلور انستیتوت زبان و ادبیات رودکی آکادمی علم های تاجیکستان و تربیۀ فلکلورشناسان جوان تاجیک، افغان و ایرانی دلیل رشد فلکلورشناسی در تاجیکستان می‌باشد.
دستاوردهای شعبه تا دوران استقلال
کلیات فلکلور تاجیک: «مثل و افسانه‌ها در بارۀ حیوانات». (جلد 1، 1981)؛ «لطیفه‌ها»، (در دو کتاب جلد 1، 2007)؛ «ضرب‌المثل و مقالها» (جلد 3، 1986)؛ کلیات «رباعی ها» (1970)؛ کلیات «سرودها» (1980)؛ «شوروی » جلد 1، 2. 1979.
دستاوردهای شعبه در دوران استقلال
ج. ربیع‌اف «فلکلور اوراتپه» (1991)؛ «ضرب‌المثل و مقال ها». (جلد 4، 1992)؛ «فلکلور دنغره». مرتب: ف. مراداف. (2002)؛ «فلکلور راغون». ترتیب‌دهندگان: ر. احمداف و س. فتح‌الله‌اف. (2017)؛ «فلکلور تاجیکان افغانستان ج. 1». ترتیب‌دهندگان: ر. احمداف و س. فتح‌الله‌اف (2020) «فلکلور تاجیکان افغانستان ج. 2». ترتیب‌دهندگان: ر. احمداف و س. فتح‌الله‌اف (2020) «فلکلور تاجیکان افغانستان ج. 2». ترتیب‌دهندگان: ر. احمداف و س. فتح‌الله‌اف (2021) «فلکلور تاجیکان افغانستان ج. 3». ترتیب‌دهنده: ر. آیمحمداف (2023)
مدیران شعبۀ فلکلور
در سال های گوناگون مدیری شعبه را دکتر علم های فیلولوژی پروفسور، آکادمیسین ر. امان‌اف (1958-1994)، دکتر علم های فیلولوژی ب. تیلواف (1994-1996)، دکتر علم های فیلولوژی ب. شیرمحمداف (1996-1998)، نامزد علم های فیلولوژی ر. احمداف (1998-2006) نامزد علم های فیلولوژی د. رحیم‌اف (2006-2016) از سال 2017 نامزد علمهای فیلولوژی عبدالامین مجنون اف این وظیفه را بر دوش دارد.
مجنون اف عبدالامین از ماه ژانویه سال 2017 تا حال مدیر شعبۀ فلکلورا شده کارکردیستاده است. در شعبۀ فلکلور از سال 2017 پژوهندگان زیرین در این شعبه کار می‌کنند: ر. احمداف-خادم پیشبر، س. فتح‌الله‌اف-خادم پیشبر، ت. یاراف-خادم علمی، ر. آی محمداف-خادم کلان، ن. مهینه-خادم خرد علمی، ف. اسماعیل اف-خادم علمی، ن. عمرآوا-خادم خرد علمی، عالم بخاری یف-خادم علمی، ز. غلامشایوا-خادم علمی، پ. صابرعلی یوا-لابرنت کلان، م. عزیزآوا-خادم خرد علمی، گ. یاربیک آوا-خادم خرد علمی، ر. رحمانی-سرخادیم علمی، ه. کریم آوا-خادم علمی.
از سال 2022 با راهبری مدیر شعبۀ فلکلور نامزد علم های فیلولوژی عبدالامین مجنون اف کارمندان شعبه به آماده کردن «کلیات فلکلور تاجیک» آن جلدهایی، که چاپ نشدند امروز این جلدهای باقیمانده چیستان ها، بیت، روایت، مرثیه‌ها، دوبیتی، افسانه‌های سحر‌آمیز، افسانه‌های عشقی، سرودهای عشقی، سرودهای تویانه، قصه، حکایه و دیگر ژانرهای فلکلوری مشغول می باشند.
